Blätter der Fehrs-Gilde
Fehrs-Gilde, Verein zur
Förderung des Niederdeutschen e. V.
neue Folge Nr. 22 März 2004 1 €
Mien Moderspraak, wo klingst
du schöön!
Wo büst du mi vertruut!
Weer ok mien Hart as Stahl un Steen,
du dreevst den Stolt herut.
. . . . . .
So herrli klingt mi keen Musik
un singt keen Nachtigall!
Mi loopt je gliek in’
Ogenblick
de hellen Traan’ hendal.
Klaus Groth
(Schreibung heutigen Gegebenheiten angepasst)
Die neue Folge Blätter der Fehrs-Gilde erscheint seit Juli 1998 mehrmals im Jahr,
herausgegeben vom Vorstand. Schriftleitung Heinrich Kahl und Bernhard Laatz.
Meinungen und Beiträge an die Fehrs-Gilde, Gerhart-Hauptmann-Weg 17, 21509 Glinde;
Fon (040) 710 42 95; Fax (040) 710 89 78 ; eMail:
info@fehrs-gilde.de; Internet: www.fehrsgilde.de
D e E i k b o o m
Ik weit einen Eikboom, de
steiht an de See;
de Noordstorm de bruust in
sien Knäst;
stolt reckt hei sien mächtige
Kroon in de Höh;
so is dat al dusend Johr
west.
Kein Minschenhand de hett em
plant;
hei reckt sik von Pommern bit
Nedderland.
Ik weit einen Eikboom vull
Knorrn un vull Knast,
up den fött kein Biel nich un
Äxt.
Sien Bork is so ruug, un sien
Holt is so fast,
as wier hei mal bannt un
behext.
Nix hett em daan, hei ward
noch stahn,
wenn wedder mal dusend von
Johrn vergahn.
Un de König un siene Frau
Königin
un sien Dochter, de gahn an
den Strand.
„Wat deit dat för ’n
mächtigen Eikboom sien,
de sien Telgen reckt aever
dat Land?
Wer hett em pleegt, wer hett
em heegt,
dat hei siene Bläder so lustig
röögt?“
Un as nu de König so Antwuurt
begehrt,
trett vör em en junge Gesell:
“Herr König, Ji hefft Ju jo
süs nich drüm scheert,
Jug Frau nich un Juge
Mamsell!
Kein vörnehm Lüüd, de hadden
Tiet,
tau seihn, ob den Boom ok
sien Recht geschüht.
Un doch gräunt so lustig de
Eikboom upstunns;
wi Arbeitslüüd hewwen em
wohrt;
de Eikboom, Herr König, de
Eikboom is uns,
uns plattdüütsche Spraak is
’t un Oort.
Kein vörnehm Kunst hett s’
uns verhunzt;
fri wüssen s’ tau Hööchten
ahn Königsgunst.“
Rasch gifft em den König sien
Dochter de Hand;
„Gott seg’n Di, Gesell, för
dien Reed!
Wenn de Stormwind eins bruust
dörch dat düütsche Land,
denn weit ik ne sekere Steed:
Wer eigen Oort fri wünn un
wohrt,
bi den is in Noot ein tau ’n
besten verwohrt.“
Fritz Reuter
SPRAAK
UN GRAMMATIK
Wenn wi op de nedderdüütsche Spraak kiekt, dorop, wo de togangen kamen is, denn weet wi, dat disse Spraak öller is as uns’ hoochdüütsche Spraak. Dat Nee-Hoochddüütsch, wat wi hüüttodaags snackt, dat is nich öller as rund fiefhunnert Johr; dat geiht trüch op Luther sien Düütsch, dat he vun de kursassisch Kanzleespraak öbernahmen hett. Vör achthunnert Johr jedenfalls snacken de Minschen, de südlich vun Neddersassen wahnen, bit hin na de Alpen, middelhoochdüütsche Dialekten, un hier, in’ n Noorden, wörr to de Tiet Nedderdüütsch snackt, Middel-Nedderdüütsch, so as de Hansekooplüüd rund üm de Noord- un Oostsee dat bruken; un as de Hanse ophöll to bestahn, do wörr ut dat Middel-Nedderdüütsch mit de Tiet dat Nee-Nedderdüütsch
Wo dat togahn is, as de Spraken anfungen hebbt, dor öber weet wi nich veel. Man wi weet hüüttodaags en beten wat öber Verwandschopen vun de Spraken, un öber Strukturen.
Minschenspraken hebbt al lang bestahn, dusende vun Johren, man de Wetenschop vun de Spraken is noch jung. Spraken hebbt sik verännert, hebbt ehr Strukturen mit de Tiet ännert, hebbt ümmer un ümmer wedder Wöör opnahmen un anner Wöör afleggt un utscheed. De neen Wöör, de mit de lopen Tiet hintokamen m ü s s e n , de hebbt de Minschen to ’n Deel nee utdacht, to ’n Deel ok ut anner Spraken, vun ehr Nabers, öbernahmen
Strukturen, Formen vun de Spraak hebbt de Minschen öber hunnerte vun Johren in ’n Kopp hatt un in ’n Kopp beholen. Se hebbt dat eben kunnt, dat ‚richtige’ Spreken. Keen Schoolmeister hett ehr dor rinfummelt in dat, wat se un wo se snackt un utseggt hebbt. Spraak un Seggwiesen sünd öber Johrhunnerte hin bruukt un pleegt worrn. De Spraak weer goot för ’t Verstännigen ebenso as ok för den Transport vun Dichtung, vun Määrken, vun Geschichten, Gedichten un Leder. Öber vele Johrhunnerte hinweg sünd Gedichten un Geschichten vun enen Minschen op den annern un vun Generatschoon to Generatschoon wiederseggt un wiedervertellt worrn. – Dat, to ’n Bispill, wat Willem Wisser vör knapp hunnert Johr in Oostholsteen sik hett vertellen laten, vun Manns- un Froonslüüd, dat is to ’n gröttsten Deel meist tweedusend Johr oolt. – S o oolt – un öller – is de Spraak vun de Sassen, de Neddersassen, de hier in Noorddüütschland ansässig weern
Un de
Grammatik?
D e is veel jünger, is villicht 150 Johr oolt.
Keen Minsch hett vör mehr as tweehunnert Johr dor an dacht, Nedderdüütsch, de Spraak, de hier spraken wörr, dörch de Brill to bekieken. D a t füng eerst an, as de hoochdüütsche Spraak bekeken wörr, vör rund tweehunnert Johr, vun Humboldt un anner gelehrte Lüüd.
Dat in de Scholen Grammatik lehrt wörr, dat hett woll eerst anfungen, as de Kinner Frömdspraken lehren müssen. Een Frömdspraak hebbt se ja all lehrt, de in Noorddüütschland opwüssen: Hoochdüütsch. Ehr Moderspraak weer ja Nedderdüütsch, un Nedderdüütsch keem in de Scholen, de de Kinner besöchen, man ganz wenig vör. Dat frömde Hoochdüütsch müssen se lehren.
Man se lehren dat nich so, dat ehr toeerst de Grammatik bipuult wörr! Nee, se lehren dat dörch praktischen Ümgang mit de Spraak [ learning by doing ]. Dat heet, se hören vun ehren Schoolmeister Hoochdüütsch, se snacken dat na, un wenn se konfirmeert wörrn, denn hören se ok vun de Kanzel dal Hoochdüütsch. So lehren se dat verstahn, un en poor vun jem lehren dat denn ok snacken. – (Un so, op disse Oort, hebbt in dat 16. un 17. un 18. Johrhunnert ok Jungs, de op Latienscholen güngen, to ’n Deel ehr Latien lehrt.)
Un wenn hüüttodaags en meent, Spraken lehren güng man blot, wenn toeerst Grammatik büffelt warrt, denn segg ik: Dor hett ’n Uul seten!
Spraken lehren geiht op de direkte un natürliche Oort toeerst öber ’t Ohr (tohören), denn öber de Tung (naspreken), denn (villicht) ok noch öber de Hand (schrieben), un to allerletz öber ’n Verstand. Un dat geiht ok mit de Ogen (lesen): – So seggt de Lüüd in Finnland: „Ich habe Deutsch gelesen“, un se meent dor mit: „Ich habe Deutsch gelernt“. - Dat bedüüd: de, de en Spraak lehren will, bruukt nich unbedingt en Grammatik-Book.-
Grammatik is en Oort un Wies, wo man en Spraak bekieken kann, is en Aspekt, is keen Rezept to ’n Spraken-Lehren. Grammatiken sünd keen Vörschriften, se geevt un schrievt nix vör, veelmehr be-schrievt se, sünd deskriptiv. Un se sünd Ansichten, un de een Minsch kann disse, de anner kann en anner Ansicht hebben. Wenn wi weten wöllt, wat godes Plattdüütsch is, denn laat uns nakieken un hinhören na de groten Schrieverslüüd, so as na Klaus Groth, Fritz Reuter, John Brinckman, Johann Hinnerk Fehrs, na Bossdorf un Gorch Fock, Wilhelmine Siefkes, Alma Rogge un Willem Wisser, laat uns rinkieken na den ‚Reinke Voss’ un in de plattdüütschen Bibeln!
Grammatiken richt’ sik männichmal ok na Ideologien: Nu is mi vör ’n poor Daag en Artikel in de Hannen fullen*), dor steiht binnen, dat in de DDR de Konjunktiv afschafft wörr; (he sull nich mehr bruukt warrn). – Ik denk mi, dat hangt mit de dore Ideologie tosamen: <Alles ist real-existent: Das Sein bestimmt das Bewusstsein>
("... weil, so schließt er messerscharf, nicht sein kann, was nicht sein darf ")x. Hier in ’n Westen geev dat to de Tiet Linguisten, de snacken dorvun, dat in de Scholen de <elaboreerte Code> nich bruukt warrn sull, dat de Schölers sik an den <restringeerten Code> wennen sullen. – Un ik fraag mi: Sull denn nu Plattdüütsch dor ok goot för sien, goot för dat eenfache, dat simple Snacken? Plattdüütsch as Muster för ’n restringeerten Code, för ’t ganz eenfache Snacken un Schrieben? En Spraak för ganz eenfache Lüüd? – Wenn sik disse Ansicht dörchsetten sull, denn weer ’t eerst richtig platt !
H.K.
*)
Rheinischer Merkur
"Dat mit den Gloven ‚Plattdüütsch is
Volksspraak un anners nix!’, dat weer reinweg Biesterkraam. So veel wi hüüt un
dissen Dag vun Spraken afweten doot, mööt dat richtig heten: En Spraak, jeedeen
Spraak up de Welt, is un kann allens, wat de Minsch mit ehr anstellt: Ok uns
Platt kann dorüm in’ n Grunn för allens dögen – wi mööt bloots wüllen un dat
versöken!"
Dr. Claus Schuppenhauer
De Redakschon
loovt för de eersten dree Lesers vun disse Utgaav, de all de Konjunktiven
richtig rutsöökt, de hier in de Nr. 22 to finnen sünd, Bookpriesen ut: Dreemal
Günter Harte sien „Scharp un sööt, Humor op Platt“.
[Inschicken an
Heinrich Kahl, Hoopwischen 3, 22397 Hamburg].
NEE WÖÖR – NEOLOGISMEN
En Neologismus, wat is dat? Dat is en Woort, dat to ’n
eersten Mal na en Wöörbook rinkümmt. Vun disse Oort Wöör sünd in den neen SASS,
in uns’ plattdüütsch Wöörbook, en ganze Reeg to finnen, so as dat Woort Cent, Gaspedal, Footballspeel, Eenbahnstraat, Kontouttog, Paddlöper, un
so wieder.
Öber disse neen Wöör hebbt sik en poor Plattsnackers
opreegt un sünd ganz bannig öber de Fehrs-Gill un öber de Wöörbook-Bearbeiters
hertrocken. Se meent, dat nee Wöör för Plattdüütsch öberhaupt nich in Fraag
kamen dörven. Se weet ok gor nix dorvun af, dat anner Spraken dit Stück Arbeit
al vör vele Johren achter sik bröcht hebbt, so as dat Hoochdüütsche, dat
Däänsche, dat Hollännsche, un all de annern lebennigen Spraken, de klook ehr
Ümwelt bekieken doot un dorför sorgt, dat se nich achterut segelt un denn blot
noch för ’t Museum döögt. – So steiht
nu in dat Hamburger Abendblatt vun ’n
2. März 2004 in enen Artikel, dat 700 nee Wöör – hoochdüütsche Wöör – riep
weern för ’t Lexikon, 700 nee Wöör in een Johrteihnt! Dat Institut för Düütsche
Spraak in Mannheim sorgt dorför, dat de neen düütschen Wöör opnahmen ward in de
Wöörböker. So kennt de Hoochdüütschen nu ok dat, wat wi "Neologismus" nöömt. Dorto höört bi ehr de "Baby-Klapp", de "Lichter-Keed", de "Leit-Kultur" und dat "Week-Ei" ebenso as "anklicken", "duppeltklicken", "Klammer-Aap" un "Fast-Nett",(de wi hier dat
eerste Mal op Platt bruukt, un de dor natürlich hoochdüütsch sünd).
To dit Thema ("Neologismen") stünn nu vör
mehr as ’n Viddeljohr in den "Rheinischen
Merkur" vun ’n 18. September 2003 en Artikel, de dor öber schrifft,
dat in Rom, in ’n Vatikan, en Book rutkümmt, dat heet "Lexicon recentis latinibus",op Düütsch so veel as
"Wörterbuch (des) heutigen (neuen) Lateins". Dit Book hett 728 Sieden
un kost’ 100 €, un dor in findt sik mehr as 400 N e o l o g i s m e n. De Bearbeiter seggt, dat nee Book weer nu
beter as dat ole, denn dor wörr Öberflüssiges streken un Notwenniges rinbröcht.
To de neen Wöör un Utdrück in dat Vatikan-Book höört
to ’n Bispill de "Skinhead", för
den in unsen neen SASS ok noch en Woort fehlt. (Sull de bi uns villicht "Stoppelhoor-Kopp" oder "Glatt-Dassel" heten?) In Rom
denkt se ok dor öber na, wo se den "Globetrotter"
nömen wöllt. –(Kunn he bi uns nich "Kontinenten-Pedder" heten?
Den doren Professer in Rom hebbt se fraagt, woto he
sik de Arbeit maakt. He hett antert: Dat de, de sik op Latiensch utdrücken
wöllt, ok dat richtige Woort finnen köönt. Un wi seggt för uns op disse Fraag:
Dat de, de sik op Platt utdrücken will, ok dat richtige plattdüütsche Woort
finnen kann. – Wenn en dat nich kunn, denn weer Platt keen lebennige Spraak
mehr, denn weer dat man blot noch en Relikt, en Naschrapels, un höör na ’t
Museum rin!
H.K.
Steffi Hornbostel, en Bookhändlersch ut
Salzhausen ("Solthusen"?)
seggt öber den neen SASS: "Dat Book hett ok Wöör för de Dingen un dat Doon
vun hüüt. De Spraak kümmt nich mehr so öllerhaftig her as fröher."
PLATTDÜÜTSCH
SALL LEBEN -
LEBENNIGES PLATT
"Plattdüütsch sall leven", so heet en
Rubrik in en Heimatblatt. Dor hett bit 1989 Hans Hansen Palmus Monat för Monat
plattdüütsche Artikels schreben, bit he dootbleev, un vun 1989 bit hüüttodaags
is dat dor in dat Blatt ok plattdüütsch wiedergahn.
Wenn du jeden Monat dien plattdüütsche Kolumm schriffst,
denn kümmst ok mal in Verlegenheit, wenn di en na wat fragen deit un Hölp
bruukt. So keem dor nu disse Anfraag
"Ik heff wat schreben öber Poggenstöhl, köönt Se dor mal na’n Rechten
kieken? " – Denn geihst bi un kickst dat na. –
"Poggenstöhl"
– De Lüüd,
de ’n beten wat vun Plattdüütsch kennt, de weet, wat dat is. In Bayern seggt se
Schwammerln dorto. …“De Dinger smeckt, ik heff graad welk in de
Pann. Pfifferlinge…“, schrifft de Schrieversch.
Holt stopp! Dor musst du al mit rode Dinte bi! Dat
Woort "Pfifferling" kann so nich blieben. De Plattdüütschen kennt
öberhaupt keen "pf"; se seggt "Peerd" un "Pund"
un "Pann".
Nu sallst du en anner Woort söken för Pfifferling. – Nee, mit den
hoochdüütschen Pfiff hett he nix to
doon! Veelmehr mit den Peper, he
smeckt ’n beten dorna. – Sallst em nu Peperling
nömen?
Ach wat! Kiek man mal bi Mensing na! – Dor findst bi
dat Woort "Swamm" den
Hinwies, dat de Minschen in Angeln un Swansen mit "Swamm" (Plural Swamms oder Swämm) dat betekent, wat nu in de plattdüütschen Wöörböker mit "Poggenstohl = Froschstuhl"steiht,
"der allgemeine Ausdruck für Pilze
jeder Art".
Dat is villicht ’n beten to ’n Högen, dat Woort "Poggenstohl", as wenn dor de
Pogg op sitt un de Been bummeln lett. Man sachlicher is doch dat Woort "Swamm", un nehger bi ’t
Hoochdüütsche is dat ok, un jedereen kann dat goot verstahn, dit ganz un gor
plattdüütsche Woort.
Un nu to den hoochdüütschen "Pfifferling": Kannst em doch ok nich "Peperpoggenstohl" nömen! Dat weer doch to appeldwatsch! – Nee, "Peperswamm" sall he heten! Dat höört sik goot an, un
jeedeen kann sik dor wat bi vörstellen.
De Schrieversch harr noch ’n poor Namen vun
Poggenstöhl in ehren Artikel: "Butterpilz",
"Steinpilz", "Birkenpilz". – Wi köönt uns nu al denken,
wo de heten köönt: "Botterswamm",
"Steenswamm", "Barkenswamm". - Dat is goot
plattdüütsch, un wenn dor nu ok wedder Beter-Weters kaamt un Ackewars maakt,
denn is hier liekers en Stück Spraak lebennig worrn! - Plattdüütsch sall leben!
Ok mit nee Wöör!
H.K.
* * *
Alt’na (Altona), Brunswiek (Braunschweig), Düüsborg (Duisburg), Ebsdörp (Ebstorf), Flensborg (Flensburg), Griepswoold (Greifswald), Hannober (Hannover), Immenbüttel (Bienenbüttel), Kolenkarken (Kaltenkirchen), Lünborg (Lüneburg), Nee-(Nie)münster (Neumünster), Olschloo (Oldesloe)), Pinnbarg (Pinneberg)), Rendsborg (Rendsburg), Seebarg (Segeberg), Traavmünn (Travemünde), Ulzborg (Ulzburg), Vechte (Vechta), Willemsborg (Wilhelmsburg).
EEN UT
UNS’ GILL -
MARIANNE EHLERS
